पानगळ
जामकर ताईंच्या घरात मला सर्वजण ‘राधाबाई’ या नावाने ओळखत असत. ‘या सोबतीला असतात’ अशा गोंडस शब्दांनी माझ्या चोवीस तासांच्या गुलामीचं वर्णन केलं जाई. ही सत्यस्थिती होती. त्याला विरोध करण्यात किंवा ती नाकारण्यात काय अर्थ आहे? मी एक विधवा होते. माझ्या स्वतःचे काहीच नव्हतं – मुलंबाळ नाहीत, भाऊबहिणी नाहीत, जवळचे कोणी नातेवाईक नाहीत, स्वतःची जागा नाही, एव्हढंच काय, स्वतःचे नावही नाही – कारण काही घरात ‘राधा’ हे नाव हयात किंवा मयात अशा एखाद्या जवळच्या व्यक्तीच असेल तर मला ‘मावशी’ ‘काकू’ ‘बाई’ असं एखादं सामान्य लेबल वापरावे लागे. मग माख्यासारख्या भटक्यांना ‘सोबतीला राहण्या’ खेरीज इतर कोणता पर्याय होता? त्याखालची पायरी म्हणजे स्वैपाकीणीचीम त्याखाली म्हणजे कामवाली बाई. अर्थात मालकांची वागणूक ही कधी कधी त्याहून खालच्या दर्जाची असे. सोबतीला असणं याचा दुसरा सोयीस्कर अर्थ काढून माझा वापर करणारे मालकही होतेच की. पण ज्याला गरज असते त्याला पर्याय नसतो. त्यामुळे अनिच्छा असूनही कधी कधी काही घरांमध्ये काम करताना नको ती कामं देखील करावी लागली आहेत. त्यात मी ही अशी निराधार. तक्रार ऐकून घेणार तरी कोण? सुरुवातीला एकदा तो प्रयत्न करून पहिला होता. त्या घरातले मालक, गंगाधरपंत बरेच दिवस माझ्यावर नजर ठेवून होते. त्यात माझा देह उफाड्याचा. देवाने नशीब लिहिताना जरी कुचराई केली असली तरी ती कमी देह देताना भरून काढली होती. गोरा रंग, मांसल शरीर, योग्य जागी गोलाई त्यामुळे मालकांच लक्ष विचलित व्हायला वेळ लागत नसे. माझी छाती चांगलीच ठसठशीत होती. उठाव होता. स्तनाग्र कायम ताठलेले असत. त्यामुळे घरात काम करताना येता जाता मालकांचे, नोकरांचे स्पर्श सहन करावे लागायचेच. एक दिवस बाईसाहेब घरात नसताना पंतांनी मला वर त्यांच्या खोलीत बोलावून घेतलं. सहसा मला ते एकटे असताना कधी त्यांनी बोलावलं नव्हतं. वाड्यात वरच्या मजल्यावर अगदी टोकाची खोली होती पंतांची. मी आपली पदर सावरून त्यांच्या खोलीत जाते तोच त्यांनी माझ्यावर झडप घातली. एखाद्या बाहुलीसारखी मला उचलून त्यांनी पलंगावर टाकली. मी जोरात बोंब ठोकणार तोच त्यांनी माझं तोंड हाताने दाबलं. मला म्हणाले, “ आता जर ओरडलीस तर तुझे अजून हाल होतील. कारण घरात फक्त नोकरच आहेत. ते मला मदत करतीलच पण नंतर त्यांची सुद्धा भूक भागवतील. त्याऐवजी चूप बसशील तर राणीसारखी ठेवीन तुला.” मला दुसरा पर्याय नव्हता. उघड्या डोळ्यांनी स्वतःच्या अब्रूची धूळधाण पाहण्याशिवाय मी काही करू शकत नव्हते. इतके दिवस नुसते दिसणारे माझे स्तन आता त्यांच्या तावडीत आले होते. माझ्या शरीरावर आतापर्यंत कल्पनेत केलेले चाळे आता ते प्रत्यक्ष करायला उतावीळ झाले होते.
जामकर ताईंच्या घरात मला सर्वजण ‘राधाबाई’ या नावाने ओळखत असत. ‘या सोबतीला असतात’ अशा गोंडस शब्दांनी माझ्या चोवीस तासांच्या गुलामीचं वर्णन केलं जाई. ही सत्यस्थिती होती. त्याला विरोध करण्यात किंवा ती नाकारण्यात काय अर्थ आहे? मी एक विधवा होते. माझ्या स्वतःचे काहीच नव्हतं – मुलंबाळ नाहीत, भाऊबहिणी नाहीत, जवळचे कोणी नातेवाईक नाहीत, स्वतःची जागा नाही, एव्हढंच काय, स्वतःचे नावही नाही – कारण काही घरात ‘राधा’ हे नाव हयात किंवा मयात अशा एखाद्या जवळच्या व्यक्तीच असेल तर मला ‘मावशी’ ‘काकू’ ‘बाई’ असं एखादं सामान्य लेबल वापरावे लागे. मग माख्यासारख्या भटक्यांना ‘सोबतीला राहण्या’ खेरीज इतर कोणता पर्याय होता? त्याखालची पायरी म्हणजे स्वैपाकीणीचीम त्याखाली म्हणजे कामवाली बाई. अर्थात मालकांची वागणूक ही कधी कधी त्याहून खालच्या दर्जाची असे. सोबतीला असणं याचा दुसरा सोयीस्कर अर्थ काढून माझा वापर करणारे मालकही होतेच की. पण ज्याला गरज असते त्याला पर्याय नसतो. त्यामुळे अनिच्छा असूनही कधी कधी काही घरांमध्ये काम करताना नको ती कामं देखील करावी लागली आहेत. त्यात मी ही अशी निराधार. तक्रार ऐकून घेणार तरी कोण? सुरुवातीला एकदा तो प्रयत्न करून पहिला होता. त्या घरातले मालक, गंगाधरपंत बरेच दिवस माझ्यावर नजर ठेवून होते. त्यात माझा देह उफाड्याचा. देवाने नशीब लिहिताना जरी कुचराई केली असली तरी ती कमी देह देताना भरून काढली होती. गोरा रंग, मांसल शरीर, योग्य जागी गोलाई त्यामुळे मालकांच लक्ष विचलित व्हायला वेळ लागत नसे. माझी छाती चांगलीच ठसठशीत होती. उठाव होता. स्तनाग्र कायम ताठलेले असत. त्यामुळे घरात काम करताना येता जाता मालकांचे, नोकरांचे स्पर्श सहन करावे लागायचेच. एक दिवस बाईसाहेब घरात नसताना पंतांनी मला वर त्यांच्या खोलीत बोलावून घेतलं. सहसा मला ते एकटे असताना कधी त्यांनी बोलावलं नव्हतं. वाड्यात वरच्या मजल्यावर अगदी टोकाची खोली होती पंतांची. मी आपली पदर सावरून त्यांच्या खोलीत जाते तोच त्यांनी माझ्यावर झडप घातली. एखाद्या बाहुलीसारखी मला उचलून त्यांनी पलंगावर टाकली. मी जोरात बोंब ठोकणार तोच त्यांनी माझं तोंड हाताने दाबलं. मला म्हणाले, “ आता जर ओरडलीस तर तुझे अजून हाल होतील. कारण घरात फक्त नोकरच आहेत. ते मला मदत करतीलच पण नंतर त्यांची सुद्धा भूक भागवतील. त्याऐवजी चूप बसशील तर राणीसारखी ठेवीन तुला.” मला दुसरा पर्याय नव्हता. उघड्या डोळ्यांनी स्वतःच्या अब्रूची धूळधाण पाहण्याशिवाय मी काही करू शकत नव्हते. इतके दिवस नुसते दिसणारे माझे स्तन आता त्यांच्या तावडीत आले होते. माझ्या शरीरावर आतापर्यंत कल्पनेत केलेले चाळे आता ते प्रत्यक्ष करायला उतावीळ झाले होते.